Zarys historii Komitetu Badań Czwartorzędu PAN

Komitet Badań Czwartorzędu został powołany w 1964 roku. Zajmuje się problematyką badań czwartorzędu realizowaną w zakresie nauk geologicznych, fizyczno-geograficznych, biologicznych i archeologicznych. Komitet pełni funkcję Komitetu Narodowego ds. Współpracy z Międzynarodową Unią Badań Czwartorzędu (INQUA).

Idea integracji interdyscyplinarnych badań czwartorzędu kształtowała się w ubiegłym stuleciu, a pierwszą jej instytucjonalną formą był Komitet Badań Staruńskich, powołany przez Polską Akademię Umiejętności w czerwcu 1929 r. Działalność jego, uwieńczona pełnym powodzeniem prac wykopaliskowych w Staruni, zaowocowała ideą utworzenia specjalnej komisji, obejmującej całokształt problematyki badań czwartorzędu. Ustanowił ją 9.VI.1939 r. Zarząd Akademii, ale wobec wybuchu wojny nie podjęła ona określonej statutem aktywności. Inicjatywa jej odnowienia znalazła wyraz w tekście rezolucji ogólnopolskiego zjazdu badaczy plejstocenu, zorganizowanego w marcu 1946 r. przez PAU. Realizacja tego postulatu nastąpiła dopiero po utworzeniu Polskiej Akademii Nauk, a dzięki staraniom prof. Władysława Szafera 2.II.1954 r. Prezydium PAN podjęło uchwałę o powołaniu Międzywydziałowej Komisji dla Badań Czwartorzędu, która pod przewodnictwem jej inicjatora działała przez trzy lata. Przyznanie Polsce organizacji VI Kongresu INQUA wpłynęło na znaczną aktywizację środowiska naukowego, a specjalnie powołany Komitet Organizacyjny pracował pod kierunkiem prof. Władysława Szafera. On to pod koniec roku 1957 wnioskował o reaktywowanie Międzywydziałowej Komisji z siedzibą w Krakowie. Kongres, który odbył się w dniach 28.VIII. – 21.IX.1961 r. został powszechnie uznany za wielki sukces naukowy. Zdecydował on o integracji wszystkich polskich ośrodków badań czwartorzędu, tak że utrwalenie tych doświadczeń i utworzenie odpowiedniej struktury instytucjonalnej było tylko kwestią czasu. Komitet Badań Czwartorzędu PAN został powołany uchwałą Prezydium Akademii z dnia 30.VI.1964 r. Organizatorem, szczególnie zasłużonym dla jego powstania, a zarazem pierwszym przewodniczącym był prof. Stefan Zbigniew Różycki. Funkcję tę sprawował on w latach 1964 – 1981 r., po czym uzyskał godność honorowego przewodniczącego. Przez kolejne cztery kadencje (1981 – 1993) pracami Komitetu kierował prof. Leszek Starkel, od roku 1993 do 2004 – prof. Stefan Witold Alexandrowicz. W latach 2005-2011 oraz 2016-2019 przewodniczącym KBCz PAN był prof. Leszek Marks, a w latach 2012-2015 – prof. Krystyna Szeroczyńska. Obecnie funkcję przewodniczącego pełni prof. dr hab. Zdzisław Jary.

Podstawowym zadaniem Komitetu Badań Czwartorzędu jest koordynacja badań prowadzonych przez specjalistów, którzy w strukturze PAN reprezentują 3 wydziały Akademii (Wydz. III – nauki ścisłe i nauki o Ziemi, Wydz. II – nauki biologiczne i rolnicze, Wydz. I – nauki humanistyczne i społeczne. Komitet działa poprzez komisje powoływane w każdej kadencji w liczbie 4 – 6, grupujące badaczy związanych z daną tematyka. Komitet organizuje i współorganizuje sesje, sympozja, zjazdy i zebrania dyskusyjne a także szkoły i warsztaty przedmiotowe. Ilość takich imprez naukowych w każdym roku waha się w granicach 4 – 14 (łącznie odbyło się ich ponad 300). Jedna z komisji przekształciła się w samodzielne towarzystwo naukowe – Stowarzyszenie Malakologów Polskich, dysponujące własnym, anglojęzycznym wydawnictwem kwartalnym – Folia Malacologica.
W obrębie komitetu, od jego powstania istnieje specjalnie wyłoniony Komitet Narodowy INQUA. Przez 20 lat (1972 – 1992) z funduszów przyznawanych przez Wydział III (później Wydział VII), Komitet inicjował i prowadził badania nad czwartorzędem Polski. W ramach tej działalności poczyniono skuteczne starania, zmierzające do rozwoju laboratorium geochronologicznego w Gliwicach i do upowszechnienia datowania osadów. Streszczenia ujmujące wyniki badań własnych były publikowane w Sprawozdaniach z Badań Naukowych KBCz, których wydawanie zapoczątkowano w roku 1977, a do roku 1992 ukazało się 9 kolejnych zeszytów.
W 1979 r. rozpoczęła się edycja anglojęzycznego wydawnictwa Quaternary Studies in Poland, redagowanego przez prof. Stefan Kozarskiego (1979–1996), a następnie (1996–1999) przez prof. Karol Rotnickiego. Ogółem ukazało się 14 tomów tej serii wydawniczej, po czym w roku 1999 została ona przekształcona w obecnie wydawany nowy tytuł – Studia Quaternaria, a jej pierwszym redaktorem naczelnym wybrany został prof. dr hab. Tomasz Goslar (2000-2011). Od 2012 roku funkcję Redaktora Naczelnego sprawuje prof. Leszek Marks.
Do wyróżniających się osiągnięć Komitetu można zaliczyć realizację i koordynację tematów badawczych w takich obszarach jak: stratygrafia plejstocenu i holocenu, paleohydrologia, zmiany klimatu w holocenie, znaczenie działalności człowieka w czwartorzędzie, ewolucja wybrzeży Bałtyku, paleolimnologia, malakologia czwartorzędu, neotektonika, a także kompleksowe opracowanie wzorcowego profilu laminowanych osadów późnego glacjału i holocenu, opracowanie standardowych profilów palinologicznych poszczególnych interglacjałów i holocenu, kompleksowe badania lessów. Do ważnych osiągnięć Komitetu należą: opracowanie i wydanie zasad polskiej klasyfikacji, terminologii i nomenklatury stratygraficznej.
Wszystkie omówione poczynania przekładają się zarówno na znaczący postęp badań nad czwartorzędem w Polsce, jak też na wzmożoną współpracę z badaczami zagranicznymi i udział w programach międzynarodowych. Bardzo owocna okazała się także inicjatywa współpracy bilateralnej z ośrodkami naukowymi w takich krajach, jak m.in. Ukraina, Białoruś, Czechy i Niemiec.
Działalność Komitetu Badań Czwartorzędu wpływa na postęp i wysoki poziom polskich prac dotyczących ostatniego okresu geologicznego. Aktywność Komitetu przejawia się w integrowaniu badaczy z różnych dziedzin i dyscyplin naukowych, reprezentujących główne ośrodki naukowe w Polsce. Dzięki temu możliwe jest prowadzenie badań interdyscyplinarnych. Organizowane posiedzenia, sesje i konferencje umożliwiają wymianę myśli naukowej i prezentację wyników badań.